چند روز پیش مطلبی در سایت ساینس آلرت میخواندم که دانشمندان به مطلب جدیدی در رابطه با گرایش شدید مغز و ذهن انسان به افکار منفی در نیمه شب دست پیدا کردهاند و حیفم آمد در اینجا در مورد آن صحبتی نکنیم؛ و به ارتباط آن با مطلب عرفانی «تطهیر خیال» در عرفان عملی اسلامی اشاره نکنیم.
منفعل شدن در برابر خوابها و افکار نیمه شب
در نیمه شب یعنی حدود ساعت بین 3 تا 6 صبح، ذهن انسان بازداری خودش در مقابل افکار منفی شامل افکار غم آلود، گرایش به انجام ایدههای خطرناک را از دست میدهد. در این تحقیق آمده که ذهن و بدن انسان در بعد از نیمه شب، وقتی در تاریکی قرار میگیرد و شروع به رفتن به حالت خواب میکند فرایند واکنش و ری اکشن خود را به اتفاقاتی که در طول روز برای او افتاده و احساسات او را دچار چالش کرده است شروع میکند. به این جریان در اصطلاح انگلیسی ریتم شبانهروزی میگویند: circadian rhythm. ریتمهای شبانه روزی تغییرات فیزیکی، ذهنی و رفتاری هستند که به دنبال یک چرخه 24 ساعته به وجود میآیند. به طور مثال در طول روز وقتی انسان به یک آهنگ گوش میدهد و آن آهنگ او را به یاد یک خاطره منفی یا مثبت میاندازد در خواب نیمه شب خود را به صورت خوابها یا افکار خطرناک به نمایش در میآورد. به طور خلاصه، در ساعات خاصی، گونه ما تمایل دارد که به روش های خاصی احساس کند و عمل کند. به عنوان مثال، در طول روز، سطوح مولکولی و فعالیت مغز با بیداری تنظیم میشود. اما در شب رفتار معمول ما خوابیدن است. به این ریتم شبانهروزی میگویند.
انسانها در طول روز قدرت شکار کردن و جمعآوری و تاثیرگزاری بیشتری دارند؛ در حالی که در نیمه شب منفعل هستند و مورد شکار افکاری قرار میگیرند که در طول روز به آنها فکر کردهاند یا زمینه تولد آنها را ایجاد کردهاند. اگر در طول روز آدم بیشتر میتواند افکار و احساسات خود را کنترل کند در طول شب کنترل خود در مقابل این افکار و احساسات را از دست میدهد.
البته اگر شخصی در طول روز نیز بخوابد و نظم خواب شبانه روزی را بهم بزند از آنجا که بدن انسان تفاوت واقعیت از غیر واقعیت را تشخیص نمیدهد مغز به اشتباه فکر میکند که در شب قرار دارد و باز هم شروع به این فرآیند میکند. الیزابت کلرمن، متخصص مغز و اعصاب از دانشگاه هاروارد میگوید: «میلیون ها نفر در نیمه شب بیدار هستند و شواهد نسبتاً خوبی وجود دارد که مغز آنها به خوبی روز کار نمیکند». نویسندگان این فرضیه جدید از دو مثال برای نشان دادن نظر خود استفاده میکنند. اولین مثال مربوط به مصرف کننده هروئین است که با موفقیت میل خود را در روز مدیریت میکند اما در شب تسلیم خواستههای خود میشود. دومی مربوط به یک دانشجو است که با بیخوابی دست و پنجه نرم میکند، که با شروع شبهای بیخوابی شروع به احساس ناامیدی، تنهایی و ناامیدی میکند.
(The Human Mind Is Not Meant to Be Awake After Midnight, Scientists Warn)
القای شیطان بر خیال و خواب انسان
در دین اسلام هم این بیان وجود دارد که شیطان وقتی میبیند در طول روز تاثیر چندانی بر قلب انسان ندارد در شب با القای خوابهای غمانگیز او را دچار وسوسه میکند. رسول گرامى اسلام (ص) میفرماید: «الرؤیا ثلاثه: بشرى من الله، و تحزین من الشیطان، و الذین یحدث به الانسان نفسه فیراه فى منامه: خواب و رؤیا سه گونه است. گاهى بشارتى از ناحیه خداوند است، گاه وسیله غم و اندوه از سوى شیطان و گاه مسائلى است که انسان در فکر خود میپروراند و آن را در خواب میبیند» (میزان الحکمه، ج 4، ص 16، انتشارات مکتبه الاسلامى).
همانطور که پیامبر فرمودهاند خوابهایی که ما را حزن آلود میکنند و باعث میشوند گرایشی به افسردگی و انجام گناه در روز داشته باشیم از جانب شیطان صورت میگیرد. در کل کار شیطان القای ناامیدی و خزن و فقر به انسان است همانطور که در قرآن هم این وجود دارد که «الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ ۖ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» «شیطان شما را وعده فقر و بیچیزی دهد و به کارهای زشت و بخل وادار کند، و خدا به شما وعده آمرزش و احسان دهد، و خدا را رحمت بیمنتهاست و (به همه امور جهان) داناست».
تجربه کردهام که در طول شبانه روز خیلی تلاش میکنم که راه نفوذ افکار منفی و گناه آلود را ببندم و اکثر مواقع موفق میشوم ولی در طول نیمه شب خصوصا هنگام نزدیک صبح خوابها و احساساتی را درک میکنم که به حدی روحم را دچار ناراحتی و چالش میکند که تا حدودا دو ساعت بعد از بیداری و شروع فعالیت روز، جسم و روحم تحت تاثیر آن احساسات و خوابهایی است که دیشب در خواب یا حالت نیمه خواب به من القا شده است. جسمم دچار کرختگی میشود به حدی که علاقهای به لبخند زدن به اطرافیان را ندارم و احساس یاس، مرکزیت احساسات و افکار منفی است که روحم را دچار چالش میکند. ولی بعد از حدودا دو ساعت با انجام فعالیتهای شخصی خودم و کنترل دوباره افکار تاثیر آن خوابها و احساسات تقریبا به صفر میرسد.
در عرفان عملی اسلام هم بحثی تحت عنوان تطهیر قوه خیال وجود دارد. از عرفای خلف شیعه علامه حسنزاده آملی بیشتر در مورد این موضوع قلمفرسایی کرده است. وی قائل است که راز هجوم احساسات و افکار و خوابهای منفی به انسان آلوده بودن قوه خیال از اموری است که هیچ ربطی به خداوند و اصل توحید ندارد.
- راه تطهیر قوّه خیال: برای تطهیر قوّه خیال به عرضتان رساندیم که باید آن را از «اعتقادات فاسد و تخیّلات ردّی و پست و از جولانش در میدان آمال و امانی» پاک کرد. در این مسیر یک جهت و یک دل بودن، یک مقصد داشتن، با دوستان خوب معاشرت کردن، یک درس و بحث داشتن، دنبال یک مسیر به راه افتادن، همه و همه به انسان کمک می کنند.
حال که خداوند توفیق داد تا در محضر حضرت آقا قرار بگیریم، سعی کنید همین یک مسیر را محفوظ دارید و به راه بیفتید. در غیر این صورت قوّه خیال با کثرت پراکنده خواهد شد و انسان را به هدف نخواهد رساند. از جمله راه های تطهیر قوّه خیال، مداومت در خواندن آیه سُخرِه می باشد که به قوّه خیال توحّد میبخشد. زیرا قوّه خیال بر اساس اصل مجرّدیّتش زود به آن چه که روی آورد، خو میکند. انسان اگر مدّتی با این آیه یا آیاتی مشابه این حشر پیدا کند، خواهد توانست نفس خود را به توحّد بکشاند.«خواب» را به عنوان معیار پراکندگی خود قرار دهید.
اگر خواب های گوناگون و پراکنده دیدید، بدانید قوّه خیالتان به پراکندگی رفته است.
و لذا یکی از برنامه های پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) این بود که هر غروب به اصحاب میفرمودند: «شب نزدیک است، حواستان را بیشتر جمع کنید.» اصحاب نیز هر روز صبح خوابهای خود را به پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) گزارش میدادند. «خواب» گزارش چگونگی قوّه خیال است. زیرا هر جا اَشکال و صُوَری است پای قوّه خیال در کار است. (مجلس بیست و یکم: راه تطهیر قوّه خیال) - بخشی از نکته ی ۹۷۸ از کتاب ۱۰۰۱ نکته علاّمه حسن زاده آملی:
- آیه سُخره دستورالعمل سائر در برنامه ی سالکان است و تأثیر آن در صفای قلب و اطمینان نفس و نفی خواطر و ازاله ی شک و وسواس به عدد سبعین مر نفوس مستعدّه را در مرتبت ایقان است. (یعنی هفتاد مرتبه گفتن این آیات، برای نفوس مستعده و طالب معارف، مؤثّر است و اثر آن به صورت یقینی اثبات شده است).
افکاری که توجه انسان را از خداوند و ربوبیت او به دور میکند و در مادیات غرق میکند. وابستگیهایی که به چیزها به وجود میآید و خداوند را از محوریت توجه انسان به دور میکند میتواند مشمول افکار غیر توحیدی باشد. در این رابطه این مطلب را بخوانید: وابستگی، ساختار و محتوا.
خیال از طریق شبکه حواس پنجگانه درگیر میشود. یعنی در طول شب و روز که در بالا آن را ریتم شبانهروزی خواندیم به چه چیزی گوش میدهیم؟ به چه چیزی نگاه و توجه میکنیم؟ چه چیزی را لمس میکنیم و چه چیزی را میبوییم؟ هرچه را تحویل قوه باطنی خیال بدهیم در طول شب و خواب هم همان را دریافت میکنیم.
به قول قانون جذبیها هم بعید نیست که در طول زندگی هم اتفاقاتی از همان جنس دریافت کنیم. در طول روز به چه کاری مشغولیم؟ آیا سر در آخور رسانههایی داریم که صاحبان و طرفداران آنها همانها هستند که اصالت را به زندگی دنیا دادهاند؟ و تمام هم و غم آنها این است که هیجانی بر سر هیجانی دیگر ایجاد کنند و احساسات و افکار ما را به سمتی هدایت کنند که به جای آرامش، خشم و نفرت و عقده را به زندگی ما وارد کنند. اینها به یک طرف، در طرف دیگر به چه چیزی در طول روز فکر میکنیم؟ توجه میکنیم؟ آیا افکاری که داریم حاوی یاس و ناامیدی و احساس شکست و عذاب وجدان و حسرت اشتباهات گذشته است؟ یا افکاری که این حس را به ما القا میکنند که ما بنده برگزیده خداوند در سایر موجودات هستیم و او در هر لحظه مراقب ماست و ما را در رسیدن به کمال ربوبیت و هدایت میکند؛ پس چه جای ناامیدی و حسرت اشتباهات گذشته. هر چقدر در طول روز مراقب افکار و احساسات و اعمال خود باشیم قطعا از قدرت انفعال ما در خواب و ساعت نیمه شب کاسته میشود.
هرچقدر احساس و باور و ایمان به اینکه ما در پناه خداوند هستیم و اوست که قدمهای ما را هدایت میکند دیگر نه حزنی و نه ترسی چه در طول روز و چه در طول شب ما را از پا در نمیآورد. البته انجام یک سری اعمال بسته به اعتقادات دینی یک شخص هم میتواند در این فرآیند به کمک ما بیاید. همت بر انجام نماز اول وقت، درگیر بودن با ذکرهای شبانه روزی که ما را هر لحظه به یاد خدا میاندازد، ارتباط با انسانهای دارای انرژی مثبت و صالح که با خودشان در صلح هستند، ورزش کردن مداوم، قرآن خواندن مداوم، کار کردن و کسب درآمد درست از راه درست، شکرگزاری شبانه روزی از موهبتهای خداوند در زندگیمان، صبر، ایمان و توکل صددرصدی به وجود قدرتمند خداوند همه و همه میتوانند در جلوگیری از افسردگی و خوابها و افکار منفی در طول خواب نیمه شب کمک کنند.
جالب است که در بیان مرحوم علامه حسنزاده دیدیم که حدیثی از حضرت رسول ذکر میکند که به اصحاب خود میفرماید شب نزدیک است حواستان را بیشتر جمع کنید. علامه در توضیح این حدیث بیان میکند که منظور حضرت نبی این بوده است که هرچه در روز انجام دادهاید در طول شب خود را به صورت رویا نشان میدهد. خواب گزارش قوه خیال است. شباهت آن فرضیه علمی که در صدر بحث به آن اشاره کردیم با مطلبی که علامه میگوید کاملا مشهود است. بیان علامه را یک بار دیگر با هم بخوانیم و این نکته مهم را در آن ببینیم:
«لذا یکی از برنامههای پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) این بود که هر غروب به اصحاب میفرمودند: «شب نزدیک است، حواستان را بیشتر جمع کنید». اصحاب نیز هر روز صبح خوابهای خود را به پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) گزارش میدادند. «خواب» گزارش چگونگی قوّه خیال است. زیرا هر جا اَشکال و صُوَری است پای قوّه خیال در کار است. (مجلس بیست و یکم: راه تطهیر قوّه خیال)».